Nutricia

De eerste vestiging van Nutricia stond in Zoetermeer. Toen het bedrijf mocht uitbreiden in 1899, besloot  ondernemer M. van der Hagen om aan de Dorpsstraat te Windesheim een tweede fabriek te bouwen.  Niemand wist toen dat het concern zou uitgroeien tot multinational Nutricia, later overgenomen door Danone.

Het Verhaal van Windesheim : De Nutricia (deel 1)

Iedere dag komen er talloze verhalen op ons  af, of je nu een boek leest, een film kijkt, een mop aan de bar vertelt of de laatste roddel hoort over een buurtbewoner. Je struikelt bijna letterlijk over de verhalen en het gekke is het verveelt nooit. De Historische vereniging Windesheim  wil ook een verhaal vertellen: het Verhaal van Windesheim zoals het ooit was. 
Internet is daarbij een onuitputtelijke bron.

Een makelaar prijst in 2018 de voormalige fabriek van Nutricia in Windesheim aan als één van de meest bijzondere woningen uit het Zwolse  huizen aanbod. Een tikkeltje overdreven misschien maar aan dit gebouw is wel een bijzonder verhaal verbonden. 

<foto Nutricia gebouw Windesheim

Keuze voor Windesheim
Eens lag deze stoomzuivelfabriek net buiten de spaarzame bebouwing van Windesheim en de straat heette toen nog geen Dorpsstraat maar Stationsstraat. De nabijheid van het station  was een belangrijke vestigingsfactor  voor directeur Martin van der Hagen om zijn fabriek met bederfelijke waar in Windesheim te bouwen. Andere redenen waren  de overvloed aan grondstoffen, goedkope arbeidskrachten en de nabijheid van een groot afzetgebied in de IJsselsteden met zelfs een exclusief verkooppunt als de Nutricia winkel aan de Praubstraat in Zwolle, zie Foto: Nutricia Praubstraat: 1899

Grondlegger
Martin van der Hagen kwam uit een katholiek ondernemersgezin en groeide op in het Brabantse Sint Oedenrode (door de bewoners ook wel Rooi genoemd). De familie bezat een leerlooierij, een lijnkoekenfabriek, een ham- en spekrokerij, een koffiebranderij, een melkfabriek en een grossierderij in koloniale waar. Met financiële steun van enige familieleden richtte hij een roomboter fabriek op in de buurt van Rotterdam die aanvankelijk goed liep maar later met steeds minder winst draaide.

Melk voor zuigelingen
Martin had geen opleiding genoten in tegenstelling tot zijn broer Jan die arts was. In 1895 keerde Jan enthousiast terug van een medisch congres waar hij kennismaakte met de bacterievrije melk voor pasgeborenen, bereid volgens het procedé van Dr. Backhaus. Hij overtuigde Martin dat dit het antwoord was op de hoge kindersterfte die in die tijd ongeveer 20 % bedroeg. Martin zag kansen en wist het verkooprecht voor Nederland te verwerven. In Zegwaard bij Zoetermeer, dichtbij het station, liet hij een zuivelfabriek bouwen. De zaken liepen uitstekend en hij zocht uitbreiding in Windesheim.

Stoomzuivelfabriek
Op 1 december 1898 publiceerde de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant dat de bouw van de fabriek in Windesheim voor 8300 gulden was gegund aan de Zwolse aannemer H. van Laar die  onder toezicht stond van de eveneens uit Zwolle afkomstige architect H. van Dijk. In januari 1899 gaf B&W van Zwollerkerspel  aan Martin een vergunning om een fabriek in Windesheim te bouwen.
In 1901 publiceerde de Staatscourant de statuten van het bedrijf met de nieuwe naam Nutricia en een startkapitaal van 200.000 gulden. Een goed gevonden naam: Nutricia betekent in veel talen iets als “voeden”. Rond deze tijd zal ook de gevel van het gebouw in Windesheim zijn opgesierd met de nu nog aanwezige letters “Nutricia”. Slechts enkele letters hebben de tand des tijds niet doorstaan en zijn van de muur gevallen.

Bij de foto een zuivelhandel in Den Haag: Op de etalage van deze winkel staat Windesheim lekker opvallend in het midden. Adres: Piet Heinstraat 102a in Den Haag,  c. 1902.

Reclame
Broer Jan schreef in de pers lovende artikelen over het nieuwe wonderproduct en op internationale beurzen behaalde het bedrijf diverse prijzen.  
Martin was zakenman genoeg om dit uit te buiten door het starten van grootschalige advertentiecampagnes in kranten en vakbladen. In 1895 werd er een affiche ontworpen voor deze bijzondere kindermelk. Dit affiche doet sterk denken aan de Droste reclame met het beroemde ‘Droste effect’ waarbij het Droste blik eindeloos wordt herhaald. Pikant is dat het affiche van van der Hagen járen eerder verscheen. Volgens een artikel in de krant NRC kan men daarom beter spreken van een Nutricia dan van een Droste effect.

Kinderarbeid
In 1901 maakte veldwachter G. Pompert, die aan de Veldweg woonde, proces verbaal op omdat er kinderen onder 16 jaar in de nachtelijke uren werkzaam waren in de fabriek wat bij wet verboden was. In het opgemaakte proces verbaal liet Cramer dom genoeg zelfs weten dat men in drukke tijden niet zonder kinderarbeid kon. De directeur J.P. Cramer verweerde zich tijdens de rechtszaak dat niet hij maar meesterknecht Roos verantwoordelijk was omdat hij op dat moment sliep. De rechter ging daar niet in mee en achtte de directeur wel degelijk aansprakelijk. Tegen het vonnis dat Cramer veroordeelde tot een boete, ging hij in cassatie. In februari  1902 werd dat verworpen.

Brand
Het was hetzelfde jaar dat de fabriek uitbrandde. Het krantenbericht meldde dat de wind gelukkig uit het noorden kwam anders was een dichtbijzijnde grote boerderij [RvdH: Veldweg 2?] ongetwijfeld in vlammen opgegaan. Er waren geruchten dat de fabriek in brand was gestoken om de premie van het verzekeringsbedrijf Neerlandia op te strijken. Bewijs werd er echter niet gevonden.  Het perceel werd door notaris W.C. van Reede in 1902 verkocht voor f 2.800,- aan een zekere H. Vos die het onderhands verkocht aan aannemer H. van Lohuizen die de ruïne wilde verbouwen tot woningen en een werkplaats. Het verf- en glaswerk werd aanbesteed. Ingeschreven werd door H.J. v.d. Wal te Windesheim voor f 299, J. Pruis te Wijhe f 238, J. Hulsbergen te Hattem f 189 en J. Bode te Windesheim f 145. Aan de laagste inschrijver is het werk gegund. 

Multinational
Het Zoetermeerse bedrijf Nutricia groeide in de loop der jaren uit tot een grote multinational, ging naar de beurs, kreeg  een koninklijke goedkeuring en bracht tal van bekende merken op de markt zoals Chocomel, Olvarit, Bambix en Nutrix. De fabriek in Windesheim heeft slechts korte tijd bestaan, misschien gelukkig, want bij succes was het dorp Windesheim waarschijnlijk getransformeerd tot één groot fabrieksterrein zoals dat ook in het Brusselse Laeken gebeurde. Foto: Afbeelding van de vestiging in Brussel, c. 1920.

Na de zuivel
In de volgende Nieuwsbrief zal het gaan over de latere functies van het Nutricia-gebouw.

De Historische Vereniging Windesheim heeft een vaste rubriek in de Nieuwsbrief  onder de naam: “Het verhaal van Windesheim”. Op onswindesheim.nl zal dezelfde informatie worden gepubliceerd met links naar de geraadpleegde sites en met meer afbeeldingen.

René van der Have
Historische vereniging Windesheim

Het Verhaal van Windesheim : De Nutricia (deel 2)
Iedere dag komen er talloze verhalen op ons af, of je nu een boek leest, een film kijkt, een mop aan de bar vertelt of de laatste roddel hoort over een buurtbewoner. Je struikelt bijna letterlijk over de verhalen en het gekke is het verveelt nooit. De Historische vereniging Windesheim wil ook een verhaal vertellen: het Verhaal van Windesheim zoals het ooit was. Internet is daarbij een onuitputtelijke bron.

Na de brand
Herman van Lohuizen, timmerman van beroep, kocht in 1902 de afgebrande zuivelfabriek Nutricia. De brand was ontstaan in de directeurswoning, aangewakkerd door een straffe noordenwind brak het vuur uit naar de productiehal. Gelukkig werden de vrijstaande gebouwen zoals de kolenloods, het spoellokaal, de open wagenloods en het solide gebouwde ijshuis dat 90 kuub ijs bevatte, niet beschadigd. Ook de fundamenten en de muren met de reliëfletters NUTRICIA bleven intact. Van Lohuizen verving het oorspronkelijk overhangend, rijk versierde dak met de naar buiten springende spanten door een iets soberder uitvoering. In 1905 werd de oude directeurswoning ingericht als postkantoor annex woonruimte voor de nieuwe ‘briefgaarder’ B. Buter die met zijn jonge gezin was overgeplaatst uit Vorden.

< Op deze foto uit 1902 staat het gezin Buter. In de voorgevel is de in steen uitgevoerde brievenbus te zien>

In andere handen
Het vernieuwde pand bood woonruimte aan twee gezinnen en een werkplaats. In 1908 gaf Herman van Lohuizen opdracht aan notaris van Reede om het pand in het Odeon te Zwolle publiekelijk te verkopen. Men startte met 4800 gulden maar er was nauwelijks animo. Vijf jaar later kocht baron Frederik Henri de Vos van Steenwijk genaamd van Essen het pand met erf voor de aanzienlijk lagere prijs van 2092 gulden.

Hulppostkantoor
Het hulppostkantoor ging over in handen van H. Eshuis die een ‘timmer- en metselaffaire’ had en een winkel dreef in kruideniers- en grutterswaren. De familie Eshuis woonde in een hoekpand. De winkel had de deur aan de Dorpsstraat en het postkantoor had de ingang aan de Bergweg. De vrouw van Eshuis heette Mina en werd veelzeggend ‘Mina van ’t Lokettien’ genoemd.

Gedenkwaardige momenten
Pas in 1922 duikt de Nutricia weer op in krantenartikelen en archieven maar dan als gebouw dat voor de meest uiteenlopende activiteiten wordt gebruikt. Zo worden er uitvoeringen, jaarvergaderingen, bazaars, politieke bijeenkomsten, filmvertoningen, recepties, publieke verkopen en cursussen gehouden. Muziekvereniging Nooit Gedacht geeft in 1922 ter gelegenheid van haar éénjarig bestaan een uitvoering. De voorzitter Scheppink dankte in zijn slotwoord de baron voor zijn welwillende steun aan de vereniging. Vanaf deze tijd maken de verenigingen in Windesheim regelmatig gebruik van de Nutricia. Voor de financiering van een pijporgel wordt een grootscheepse bazaar met geitententoonstelling georganiseerd die ruim 1300 gulden opbrengt. In 1925 krijgt Zanglust een vaandel aangeboden. Leden van de zangverenigingen uit de omgeving komen op de fiets of met een van de 3 autobussen om deze huldiging mee te maken. In 1932 geeft B&W toestemming aan Nooit Gedacht voor het houden van een collecte voor de bouw van een muziektent naast de Nutricia. Het is hartje crisistijd en de aanvankelijke inzameling stokt. Via een advertentie geeft het bestuur aan, te stoppen met collectes en het geld rentegevend te beleggen in afwachting van betere tijden.
Waarschijnlijk duikt er toch een gulle gever op want in 1933 is het zo ver en opent burgemeester Cavaljé de nieuwe muziektent. In 1936 doet circus Blumenfeldt Windesheim aan en houdt een voorstelling met dressuur van kleine en grote paarden binnenin de Nutricia De directeur die tevens als clown optreedt oogst veel succes bij de kinderen. Toch was de opkomst laag.

Uitbreiding
De christelijke meisjesvereniging ‘Het Mosterdzaadje’ die al jaren voor haar vergaderingen onderdak vond in het kasteel, verhuist naar de Nutricia. Maar voor uitvoeringen was dit gebouw, dat ook als werkplaats voor schilder van der Wal in gebruik was, niet zo geschikt. Daarom besloot men in 1937 het gebouw uit te breiden met een bijgebouw, een ‘gezellig lokaaltje van bescheiden inhoud’ dat met deuren met De Nutricia was verbonden.

Na de oorlog
Na de oorlog kwam het verenigingsleven weer op gang. De verenigingen maakten afwisselend gebruik van café Nijland, de werkplaats of het huis waar tegenwoordig Herman van der Wal woont voor oefen- en vergaderruimte. De Nutricia werd vooral gebruikt voor de grotere bijeenkomsten met publiek. Bij winterdag werd eerst de grote kachel naast het podium aangestoken waarvan de pijp door de hele ruimte liep voor extra warmte afgifte. Het aansteken gebeurde bijtijds want door de slechte trek stond de hele ruimte blauw van de rook. In de zaal waren achterin vaste banken en voorin klapstoelen zodat er ook een dansvloer kon worden gevormd. Bovenin was er een balkon waar plaats was voor wel 40 personen. Bij toneeluitvoeringen was dit balkon volgens Jan de Boer ‘helemaal ellende want de jeugd trok naar boven en maakte een bult lawaai met de bolle Joy flesjes die ze over de vloer rolden’. Ook werden er recepties gehouden met in die dagen gebruikelijk, op de tafels glazen gevuld met sigaren en sigaretten. Zo ook bij de bruiloft van Eppe van der Kolk. Na afloop van het feest liep zijn vader langs de tafeltjes en nam uit een glaasje een sigaar waarbij hij zei ‘één voor nu’, en bij een volgend tafeltje “en één voor buiten’, en bij weer een ander tafeltje “en één voor morgen’ tot hij genoeg had voor de komende weken. Het podium in het bijgebouwtje was klein maar met wat inschikken konden alle 35 muzikanten van Nooit Gedacht en hun instrumentarium erop. Het was in de tijd ’toen alles kon’. Onder het podium was een kelder waar de leden van de toneelvereniging werden geschminkt. De catering werd afwisselend verzorgd door café Nijland en Gait Jan en Mietze Ruitenberg uit Zwolle. Op de bovenverdieping woonde Cornelis van der Wal met zijn gezin en waarschijnlijk kon je bij hem de ruimte reserveren. Het moet een gezellige tijd geweest zijn.

Bestaansrecht
In 1966 valt het doek over de Nutricia, het gebouw voldoet niet maar aan de eisen van veiligheid. Zwollerkerspel wil het gebouw kopen maar de eigenaar, baron de Vos van Steenwijk, vindt dat er te weinig wordt geboden en verkoopt uiteindelijk het gebouw aan Hendrik van Zoomeren. Het verenigingsleven van Windesheim is erg gedupeerd en het mede daarvoor opgerichte Plaatselijk Belang beijvert zich voor een nieuw verenigingsgebouw. In 1968 wordt onder leiding van "Plaatselijk Belang Windesheim" een toezeggingsaktie gehouden, die rond de 30.000 gulden opbrengt. Onder de toezeggingen springen die van Te Siepe -om het grondwerk te verrichten- en die van de Waalsteenfabriek Windesheim N.V. -om de benodigde stenen ter beschikking te stellen- duidelijk naar voren. Op 12 september 1968 wordt besloten over te gaan tot het instellen van een Stichting Dorpshuis Windesheim, die de verdere activiteiten tot de bouw van een dorpshuis van de wijkvereniging overneemt. Op 5 juni 1970 opent burgemeester Drijber dorpshuis ‘De Molenkamp’ en heeft Windesheim voor haar vele verenigingen weer een verenigingsgebouw. .

De Historische Vereniging Windesheim heeft een vaste rubriek in de Nieuwsbrief onder de naam: “Het verhaal van Windesheim”. Op onswindesheim.nl zal dezelfde informatie worden gepubliceerd met links naar de geraadpleegde sites en met meer afbeeldingen.

René van der Have Historische vereniging Windesheim